Małogościowy przewodnik po przyrodzie

MGN 01/2010

publikacja 16.12.2009 08:51

Rozgwieżdżonym niebem można się nie tylko zachwycać, można się też orientować w mapie nieba.

Małogościowy przewodnik po przyrodzie fot. EAST NEWS/MEGAPRESS

Gwiazdy wędrują po niebie przez całą noc i każdej nocy zmieniają swoje położenie. Ale w stosunku do siebie nawzajem są na niebie zawsze tak samo rozmieszczone. Aby obserwować gwiazdy, trzeba wybrać odpowiednie miejsce – z dala od ulicznych latarni, reklam świetlnych czy oświetlenia ogrodowego. Najlepiej na południe, gdyż wszystkie gwiazdozbiory mają w tej stronie nieba najwyższe położenie. Tak jak Słońce i Księżyc, gwiazdy wschodzą na wschodzie i zachodzą na zachodzie. Idealna pora to nów. Noc powinna być widna, niebo niezachmurzone. Na początek, aby ogólnie zorientować się na niebie, wystarczy obserwacja gołym okiem. Przy dobrej widoczności można ujrzeć na niebie obiekty oddalone nawet o 2,5 miliona lat świetlnych! W takiej odległości od Ziemi, znajduje się na przykład Wielka Mgławica w Andromedzie. Aby lepiej widzieć gwiazdy, wystarczy patrzeć na nie przez zwykłą lornetkę. Jeśli gwiazdy są słabo widoczne, to nie znaczy, że są małe albo ciemne. Oznacza to, że są bardziej od nas oddalone. Wiele z nich świeci jaśniej niż nasze Słońce. Żeby obserwować niebo przez lunetę i teleskop, trzeba już pewnej wprawy. Trzeba umieć orientować się na niebie, by wiedzieć, co się widzi.

GWIAZDOZBIORY PRAWIE ZAWSZE WIDOCZNE NA NIEBIE

WIELKI WÓZ I MAŁY WÓZ
Konstelacje, które prowadzą do Gwiazdy Polarnej To najbardziej znany gwiazdozbiór. Połączone liniami siedem gwiazd Wielkiego Wozu układa się w schematyczny rysunek wozu konnego z dyszlem. Na początku marca, w godzinach wieczornych, gwiazdozbiór widać na północnym wschodzie. Na początku maja około godziny 21 konstelacja widoczna jest tuż nad głową obserwatora. W połowie lipca w tym samym czasie Wielki Wóz widać na północnym zachodzie, a na początku grudnia około godziny 19 na północy, nisko na niebie. Kiedy w grudniu Wielki Wóz znajduje się nisko na niebie północnym, można odległość między dwiema jasnymi gwiazdami – alfa i beta – przedłużyć pięciokrotnie w górę i w ten sposób dotrzeć do Gwiazdy Polarnej. Leży ona zawsze na północy.

Czy wiesz?
W rzeczywistości Wielki i Mały Wóz to najjaśniejsze gwiazdozbiory większych gwiazdozbiorów: Wielkiej i Małej Niedźwiedzicy. Obejmują znacznie więcej gwiazd, jednak wielu z nich nie widać dobrze. Przy odrobinie szczęścia można dostrzec łapy Wielkiej Niedźwiedzicy – długie, wyciągnięte trójkąty pod wozem.

PEGAZ
„Jesienny kwadrat” – sąsiad Andromedy To cztery gwiazdy niemal tej samej jasności. Pegaz nazywany jest „Kwadratem jesiennym”. Od połowy września do lutego wyraźnie widać go wczesnym wieczorem. Szczególnie łatwo odnaleźć Pegaza w połowie grudnia około godziny 18.

Czy wiesz?
Pegaz to skrzydlaty koń z greckich mitów. Kiedy Perseusz pokonał straszliwą Meduzę, z jej krwi powstał Pegaz. Dzięki swoim wspaniałym skrzydłom mógł bardzo szybko latać. Był wierzchowcem walecznego wojownika Bellerofona, który uniesiony pychą, zapragnął z pomocą Pegaza zdobyć Olimp, siedzibę bogów. Za karę bogowie strącili go w przepaść. Pegaz, jako ostrzeżenie dla zbyt zadufanych w sobie śmiałków, został przeniesiony na nieboskłon.

GWIAZDOZBIORY NIEBA ZIMOWEGO

WIELKI PIES

Syriusz w konstelacji Wielkiego Psa to najjaśniejsza gwiazda na niebie Główna gwiazda Wielkiego Psa to Syriusz. Świeci jaskrawym, białym światłem. Można go wypatrywać od połowy stycznia, mniej więcej od godziny 22. Leży wtedy nisko na południowym wschodzie, na lewo poniżej Oriona. Syriusz jest oddalony od nas o mniej niż 9 lat świetlnych. Znajduje się w naszym najbliższym sąsiedztwie. Ma małego towarzysza, zwanego Syriuszem B, ale bez dużej lunety trudno rozróżnić obie gwiazdy. Syriusz B to bardzo mała gwiazda, mniej więcej wielkości Ziemi. Potrzebuje aż 50 lat, by okrążyć Syriusza A.

BLIŹNIĘTA
Gwiazdozbiór z dwiema głównymi gwiazdami Można go zaobserwować już w połowie grudnia we wschodniej części nieba. Uwagę zwracają dwie gwiazdy tej samej niemal jasności, Kastor i Polluks. Konstelacja jest widoczna aż do wiosny. W połowie kwietnia Bliźnięta widać na zachodzie około godziny 20. Kastor to gwiazda podwójna. Wokół Polluksa – jeśli przyjrzeć się dokładnie – widać czerwonawe migotanie. Polluks zwany jest czerwonym olbrzymem. Jest on pięciokrotnie większy od Słońca.

GWIAZDOZBIORY NIEBA LETNIEGO

ŁABĘDŹ

Nasza Droga Mleczna świeci tu szczególnie jasno Można go zobaczyć w połowie maja około godziny 22. Na początku września, o tej samej godzinie, znajduje się w swoim najwyższym położeniu. Jasna gwiazda główna konstelacji Deneb świeci wtedy niemal dokładnie nad obserwatorem. Razem z Wegą i Altairem Deneb tworzy wielki „Trójkąt Letni”. Łabędzia można obserwować także zimą. Pod koniec stycznia około godziny 18, nisko na północnym zachodzie. Na końcu ogona Łabędzia znajduje się najjaśniejsza gwiazda konstelacji, Deneb, co po arabsku znaczy ogon. Najpiękniejszą gwiazdą jest beta, nazywana także Albireo, „ptak”. Obie są oddalone od nas o 390 lat świetlnych.

ORZEŁ I DELFIN
Raz w tygodniu potężnie rozbłyska jedna z gwiazd w gwiazdozbiorze Orła Orzeł pojawia się na wschodzie, nisko nad horyzontem, mniej więcej w połowie czerwca, widać go około godziny 22. Najwyższe położenie osiąga na początku września, około godziny 22. Ale można go jeszcze wypatrzyć nawet na początku stycznia około godziny 18, w zachodniej stronie nieba. Najjaśniejszą gwiazdą Orła jest Altair, trzecia gwiazda „Trójkąta Letniego”. Szczególną gwiazdą jest eta, często zmieniająca swoją jasność. Co siedem dni powiększa się i rozdyma, a następnie kurczy. W tym samym okresie zmieniają się też jej kolor i jasność. Eta to dość daleka gwiazda oddalona o 1400 lat świetlnych. Odległość udało się ustalić na podstawie dokładnych obserwacji zmian jej jasności.

Czy wiesz?
Delfin to mały gwiazdozbiór. Składa się z samych ciemnych gwiazd i zobaczyć go można jedynie w wyjątkowo gwiaździstą noc, przy bardzo dobrej widoczności. Kształtem przypomina papierowy latawiec.

GWIAZDOZBIORY ZODIAKALNE

LEW

Gwiazdozbiór dobrze widoczny wiosną Można go znaleźć, jeśli linię łączącą Gwiazdę Polarną z tyłem Wielkiego Wozu przedłuży się w przeciwnym kierunku, na odległość większą niż odcinek do Gwiazdy Polarnej. Najlepiej widać go na wiosnę, ale już pod koniec stycznia leży płasko na wschodzie. Najjaśniejszą gwiazdą Lwa jest Regulus, po łacinie „mały król”. Regulus to gwiazda podwójna. Jej składniki można zobaczyć nawet w dobrej lornetce.

Czy wiesz?
Lew jest bogaty w galaktyki. W sąsiedztwie gwiazdy theta leżą galaktyki M 65 i M 66. Patrząc na nie, spogląda się w przeszłość – ich światło potrzebuje 40 milionów lat, aby do nas dotrzeć.

UKŁAD SŁONECZNY

PLUTON
Planeta karłowata Do 2006 roku uważano, że Pluton jest planetą. Potem został on zaliczony do tzw. planet karłowatych. Ze względu na małe rozmiary i duże oddalenie od Słońca jest to obiekt bardzo ciemny. Czas jednego pełnego obiegu Plutona wokół Słońca wynosi niemal 248 lat. Pluton odkryto w roku 1930. Dzisiaj wiadomo, że jest znacznie mniejszy niż nasz Księżyc. Ale ma trzy własne księżyce: Charona, Nixa i Hydrę. Od roku 2006 do planety karłowatej podąża sonda NASA. Swój cel ma osiągnąć w lipcu 2015 roku.

Czy wiesz?
Tam, gdzie po swoim torze krąży Pluton, znajduje się jeszcze wiele innych ciał niebieskich. W roku 1992 odkryto pierwszy taki obiekt, a prawdopodobnie są ich setki tysięcy. Niektóre z nich mogą być nawet większe od Plutona. Ten obszar w kosmosie nazywa się Pasem (Pierścieniem) Kuipera. Astronomowie są pewni, że stamtąd właśnie przybywa wiele komet. Są to fragmenty tajemniczych, jeszcze niezbadanych ciał niebieskich. Być może stamtąd pochodzi największy księżyc Neptuna, Tryton.

KOMETY I METEORYTY
Goście z kosmosu Komety to małe obiekty z lodu, pyłu i odłamków skalnych, krążące wokół Słońca. Zwykle są niepozorne i słabo widoczne, ale kiedy zbliżają się do Słońca, pod wpływem jego ciepła wytryskują z nich całe fontanny gazu i pyłu. Tworzą tak zwany warkocz kometarny sięgający daleko w przestrzeń. Bardzo znana jest kometa Halleya. Pojawia się w pobliżu Słońca co 76 lat. Ostatnio w roku 1986. Wysłano wtedy w jej kierunku kilka sond kosmicznych. Europejska sonda Giotto jako pierwsza wykonała zdjęcie jądra komety Halleya. Ciekawe wydarzenie czeka nas w roku 2014. Sonda Rosetta ma wtedy wylądować na powierzchni komety oznaczonej jako 67P/ Czuriumow-Gierasimienko.

Czy wiesz?
Każdego roku około 12 sierpnia widać na niebie szczególnie dużo „spadających gwiazd”, czyli meteorów. Dlaczego w sierpniu? Bo Ziemia przecina w tym czasie orbitę komety Swift-Tuttle, która okrąża Słońce w okresie 33 lat. Na torze ruchu komety zebrało się mnóstwo ziaren wyrzuconego przez nią pyłu. Kiedy drobiny te, nazywane meteoroidami, dostają się w atmosferę Ziemi, spalają się w niej, a my widzimy ich świetlne ślady, czyli „spadające gwiazdy” – rój meteorów.

Dostępna jest część treści. Chcesz więcej? Zaloguj się i rozpocznij subskrypcję.
Kup wydanie papierowe lub najnowsze e-wydanie.