Oprócz dinozaurów na lądach i w morzach żyło jeszcze wiele innych osobliwych stworzeń. Większość bezpowrotnie wymarła. Pozostały jedynie skamieniałości. W książce „Dinozaury oraz inne zwierzęta i rośliny prehistoryczne z terenu Polski” autorzy opisują, jakie zwierzęta i rośliny żyły kiedyś na ziemi, co to są skamieniałości i jakie było największe odkrycie paleontologiczne ostatnich lat w Polsce.

Skamieniałości
SKAMIENIAŁOŚCI
W niektórych skałach do dziś tkwią muszle, kości, fragmenty pni drzew albo odciski liści. To skamieniałości, czyli szczątki roślin i zwierząt żyjących przed milionami lat. W jaki sposób szczątki zwierząt i roślin znalazły się we wnętrzu twardej skały?

Ciała niektórych stworzeń żyjących w wodzie lub na brzegach mórz i jezior po śmierci opadały na dno. Tam przykryły je warstwy mułu lub piasku. Z czasem miękkie części ciała uległy rozkładowi, a muł stwardniał w skałę. Pozostałości zwierząt i roślin przez miliony lat tkwiły w jej wnętrzu.

Z czasem odsłoniło je naturalne zjawisko wietrzenia skał albo wykopali je ludzie. Natomiast liście drzew i wodne zwierzęta o miękkim ciele pozbawionym muszli pozostawiły w skale odciski zewnętrznej powierzchni ciała, które uległo rozkładowi.

Czy wiesz?
Niekiedy w skałach znajduje się tropy zwierząt. Zachowały się dzięki temu, że wkrótce po przejściu zwierzęcia, wilgotny muł lub piasek stwardniał i został przykryty nową warstwą osadu.

 

Skamieniałe kości
PALEONTOLOGIA
Z czasem uczeni odkryli, że skamieniałości to szczątki zwierząt i roślin żyjących w odległej przeszłości. Nauka zajmująca się badaniem skamielin i odtwarzaniem na ich podstawie wyglądu i sposobu życia wymarłych stworzeń to paleontologia.

Paleontolodzy wydobywają skamieniałe kości ze skał za pomocą kilofów, szpadli, młotków geologicznych, dłutek i łopatek. Aby odtworzyć wygląd kopalnego zwierzęcia, należy zestawić właściwie jego kości.

Czy wiesz?
Wydobyte skamieniałości przewozi się do laboratorium. Tam zostają starannie oczyszczone, posegregowane i opisane. Nadmiar skały wokół okazów usuwa się za pomocą specjalnych dłutek i szlifi erek. Oczyszczenie pojedynczej kości zajmuje czasami wiele miesięcy.

ERA PALEOZOICZNA
Era paleozoiczna rozpoczęła się 540 milionów lat temu, a skończyła 250 milionów lat temu. Z początkiem tej ery w morzach pojawiły się zwierzęta o ciele okrytym twardym pancerzem. Najlepiej znane to trylobity. Ich szerokie ciało okryte było twardym pancerzem. Łaziły po dnie za pomocą licznych odnóży. Zaatakowane zwijały się w kulkę. Wymarły z końcem ery paleozoicznej. W Polsce skamieniałe trylobity można znaleźć w Górach Świętokrzyskich.

Wielkoraki
RAMIENIONOGI I WIELKORAKI
W pierwszej połowie ery paleozoicznej życie rozwijało się tylko w wodzie. Dopiero w drugiej połowie rośliny i zwierzęta opanowały ląd. Na dnie paleozoicznych mórz żyły licznie ramienionogi – niewielkie zwierzęta z wyglądu przypominające małże, których ciało okryte było dwiema skorupkami. Większość wymarła.

Pod koniec pierwszej połowy ery paleozoicznej w morzach, jeziorach i rzekach pojawiły się zwierzęta przypominające ryby. Stworzenia te miały płetwy, ale nie miały szczęk. Z tego powodu nazwano je bezszczękowcami. Żyły przy dnie.

Odżywiały się mułem, który wsysały przez wąski otwór gębowy. Wrogiem bezszczękowców były drapieżne wielkoraki osiągające 2 metry długości. Przypominały wielkie skorpiony. Szczypcami chwytały pokarm, odnóżami krocznymi łaziły po dnie, a wiosłowatymi odnóżami pływały. Wymarły z końcem ery paleozoicznej.

Pierwsze płazy
PŁAZY NA LĄD
W drugiej połowie ery paleozoicznej na lądach pojawiły się pierwsze rośliny, podobne do mchów. Z czasem niektóre stały się bardzo wysokie i utworzyły rozległe lasy.

Wkrótce ląd opanowały drobne zwierzęta – przodkowie owadów, pająków i skorpionów. Po nich z wody wyszły płazy.

W płytkich rzekach i jeziorach żyły ryby o silnie umięśnionych płetwach. W poszukiwaniu pożywienia lub uciekając przed drapieżnikami, ryby wyczołgiwały się na brzeg, pomagając sobie silnymi płetwami. W toku ewolucji płetwy przekształciły się w dwie pary palczastych nóg. Tak powstały pierwsze płazy.

Ryby pancerne
OD PAPROCI DO WĘGLA
W połowie paleozoiku w morzach, jeziorach i rzekach pojawiły się liczne ryby. Wśród nich pierwsze rekiny. Największymi drapieżnikami były jednak ryby pancerne. Długość ich ciała dochodziła nieraz do 7 metrów.

Nad brzegami rzek i jezior rosły pierwsze niewielkie rośliny lądowe o drobnych pędach, pozbawionych liści. Rozmnażały się, rozsiewając drobne zarodniki. Obecne skrzypy, widłaki i paprocie w lasach ery paleozoicznej były potężnymi drzewami, rozmnażającymi się za pomocą zarodników albo niewielkich nasion. W drugiej połowie ery paleozoicznej ze szczątków roślin rosnących w podmokłych lasach powstały pokłady węgla kamiennego.

Czy wiesz?
Najmniejsze trylobity miały tylko 1 milimetr długości, największe osiągały 1 metr. Okres ery paleozoicznej, w którym powstały pokłady węgla kamiennego, to karbon. Nazwa ta pochodzi od łacińskiego słowa carbo, oznaczającego węgiel.

ERA MEZOZOICZNA
Era mezozoiczna zaczęła się 250 milionów lat temu, a skończyła 65 milionów lat temu. Jest nazywana „erą gadów”, bowiem w tym czasie rozmaite gady opanowały Ziemię. Na lądach żyły dinozaury, w morzach ichtiozaury i plezjozaury, a w powietrzu pterozaury. Oprócz wielkich gadów w erze mezozoicznej żyły też morskie amonity.

Pierwsze ssaki
TRIAS
Na początku ery mezozoicznej w tak zwanym triasie na Ziemi pojawiły się dinozaury i pierwsze ssaki. W lasach rosły drzewa iglaste, miłorzęby i sagowce. Nie było jeszcze roślin wytwarzających kwiaty. Drzewa iglaste miały drobne liście w kształcie igieł lub łusek.

Nasiona wytwarzały w szyszkach. W pierwszej połowie ery mezozoicznej na Ziemi pojawiły się ssaki. Początkowo małe i niepozorne. Na żer wychodziły w nocy. Polowały na owady i jaszczurki, chętnie zjadały też gadzie jaja.

 

Fitozaur
METOPOZAURY I FITOZAURY
W wodzie natomiast żyły metopozaury o płaskim ciele i dużej głowie. Czatowały na ryby, leżąc nieruchomo na dnie. Innym wodnym gadem był wielki fitozaur przypominający krokodyla. Miał długie, wąskie szczęki i bocznie spłaszczony ogon.

Ten polował na ryby. W jurajskim i kredowym okresie ery mezozoicznej na lądach żyły olbrzymie dinozaury. Polska była w tym czasie zalana płytkim ciepłym morzem, w którym żyły wielkie ichtiozaury przypominające delfi ny i plezjozaury z długą szyją i małą głową.

Archeopterys
PIERWSZE PTAKI
W okresie jurajskim i kredowym w powietrzu panowały pterozaury o skórzastych skrzydłach. Żyły nad brzegami mórz i polowały na ryby. Pod koniec ery mezozoicznej wymarły wielkie gady lądowe, morskie i latające. Przetrwały jedynie żółwie, jaszczurki, ptaki i ssaki.

W drugiej połowie ery mezozoicznej na Ziemi pojawiły się ptaki. Ich przodkiem były małe nadrzewne gady poruszające się lotem ślizgowym. Z czasem gady porosły pierzem i nauczyły się trzepotać skrzydłami. Pierwsze ptaki miały uzębione szczęki, palce na skrzydłach i długi jaszczurczy ogon.

 

Tyranozaur
DINOZAURY GIGANTY
Największymi dinozaurami były zauropody o beczkowatym tułowiu, słupowatych nogach i długim, biczowatym ogonie. Malutka głowa tkwiła na końcu długiej, łabędziej szyi.

Największe osiągały ponad 20 metrów długości. Wszystkie były roślinożerne. Dinozaury pancerne osiągały długość kilku metrów. Grzbiet miały okryty tarczami kostnymi zaopatrzonymi w kolce i guzy. Gruby pancerz chronił przed drapieżnikami.

Ogonem zakończonym kostną buławą mógł zadawać napastnikowi dotkliwe ciosy Największym lądowym drapieżnikiem był gobij ski tarbozaur i tyranozaur. Gady te osiągały 10 metrów długości i 5 metrów wysokości. Miały wielką paszczę uzbrojoną w długie, sztyletowate zęby. Polowały na dinozaury roślinożerne. Silnymi szczękami z łatwością przegryzały kości swych ofi ar.

Czy wiesz?
Sagowce mają krótki pień i liście podobne do liści palm. W erze mezozoicznej występowały na całym świecie. Obecnie rosną tylko w ciepłych krajach.

ERA KENOZOICZNA
Era kenozoiczna rozpoczęła się po wymarciu dinozaurów 65 milionów lat temu i trwa do dziś. Jest nazywana „erą ssaków”. Oprócz nich w erze kenozoicznej rozkwit przeżyły także ptaki.

Nielotne praptaki
WIELKIE PTAKI
Tuż po wymarciu dinozaurów, jedynymi dużymi zwierzętami lądowymi były krokodyle i nielotne ptaki. Duże ssaki pojawiły się kilka milionów lat później.

Przed nimi najgroźniejszymi drapieżnikami na lądach były wielkie biegające ptaki o wielkim ostrym dziobie, krótkich skrzydła i potężnych nogach. Ssaki ery mezozoicznej były małymi owadożercami.

Wraz ze zwiększaniem się rozmiarów ciała niektóre ssaki zaczęły zjadać rośliny. Inne zagustowały w mięsie.

 

 

Entelodon
SSAKI W LASACH
Przez większą część ery kenozoicznej klimat był cieplejszy i wilgotniejszy niż obecnie.

Obszar dzisiejszej Polski porastały gęste lasy, w których żyły liczne gatunki ciepłolubnych ssaków.

Jednym z najdziwaczniejszych ssaków wszystkich czasów był entelodon, nieco przypominający świnię. Miał wielkość krowy, guzy na głowie i wielkie zęby. Żywił się padliną.

Pierwotne konie
PIERWOTNE KONIE
Początkowo w lasach, ale z czasem na stepach żyły konie i zebry. Wrogiem pierwotnych koni były tygrysy szablozębne – wielkie koty o długich szablastych kłach. Przecinały nimi jak nożem gardło swych ofi ar. Do życia na terenach otwartych są przystosowane także wielkie ptaki drapieżne – orły i sępy. Latają one na dużej wysokości, wypatrując łupu – martwych, chorych albo rannych zwierząt. Niektóre wymarłe orły miały skrzydła o rozpiętości 4 metrów!

WĘGIEL BRUNATNY
Dwadzieścia mi l ionów lat temu, ze szczątków roślin rosnących w podmokłych lasach w środkowej Polsce powstawał węgiel brunatny. W tym czasie na południu naszego kraju znajdowała się zatoka ciepłego morza, gdzie żyły rekiny, delfi ny i wieloryby. W drugiej połowie ery kenozoicznej klimat zaczął się stopniowo ochładzać. Ciepłe, wilgotne lasy ustąpiły miejsca suchym obszarom trawiastym. Pojawiły się zwierzęta przystosowane do życia na terenach otwartych. Wśród przybyszów byli też przodkowie ludzi. Postępujące ochłodzenie doprowadziło do powstania wielkich lodowców na północy. Zaczęła się epoka lodowa.

Jeleń olbrzymi
EPOKA LODOWA
Lądolód pokrył północne obszary Ziemi około miliona lat temu. Trwało to dziesięć tysięcy lat. Większość zwierząt przeniosła się wtedy na południe. Ich miejsce zajęły duże ssaki przystosowane do chłodów. Jednym z najlepiej poznanych zwierząt tej epoki jest niedźwiedź jaskiniowy. Żył w lasach.

Był większy od obecnie żyjących niedźwiedzi. Żywił się głównie roślinami. Zimę przesypiał w jaskiniach. Innym wielkim zwierzęciem epoki lodowej był jeleń olbrzymi.

Osiągał ponad 2metry wysokości w kłębie. Samiec miał poroże o rozpiętości 3,5 metra. Czy wiesz? Wielkie nielotne ptaki przetrwały prawie do naszych czasów na wyspach półkuli południowej – Madagaskarze i Nowej Zelandii.

Wytępili je ludzie, którzy kilkaset lat temu osiedlili się na tych wyspach. Jaja wielkich nielotów były olbrzymie – osiągały wielkość piłki futbolowej.