Tak kojarzy się XVIII wiek. Jednak to obraz bardzo schematyczny. W XVIII stuleciu, zwanym czasem rozumu, wydarzyło się wiele. Filozofowie i politycy tworzyli wybitne dzieła. To wtedy powstała Encyklopedia czy polska Konstytucja 3 maja. To w tym czasie caryca Katarzyna prowadziła rozmowy o wolnościach obywateli i podpisywała dokument o rozbiorze Polski. Wiek XVIII to też wiek rozwoju nowoczesnej nauki, prasy i polityki. Wiek, w którym wybuchła rewolucja we Francji. W imię wolności pochłonęła tysiące ofiar. Na niespotykaną skalę niszczono zabytki i kościoły. Rewolucjoniści chcieli zniszczyć religię katolicką. Zabraniano odprawiania Mszy, wprowadzono kalendarz bez niedziel i z nowymi nazwami miesięcy. Niszczono przydrożne krzyże i witraże. Nową religią miał być kult bogini Rozumu, której poświęcano kościoły odebrane katolikom. Polsce XVIII wiek przyniósł potrzebne reformy, przebudzenie szlachty, co jednak było zbyt późne – życzliwi sąsiedzi zatroszczyli się o to, by Rzeczpospolitą wymazać z map Europy. Oświecenie W nowe stulecie mieszkańcy Europy (prawie 190 milionów) wchodzili z dużymi nadziejami. Poprawiła się opieka nad dziećmi, zaczęto wprowadzać opiekę zdrowotną. Rozwinęły się chirurgia i położnictwo. Powstawały wielkie, dobrze zorganizowane armie, które już nie musiały okradać okolicznych wiosek. W XVIII wieku Europa podzieliła się na dwie strefy upraw roślin sprowadzonych z Ameryki: na Północy sadzono ziemniaki, na Południu kukurydzę. Pod koniec wieku w Europie było już 55 miast powyżej 50 tysięcy mieszkańców. Anglia stała się symbolem rozwoju techniki. Tam powstały wynalazki. John Kay na przykład wynalazł nowy sposób tkania, Abraham Darby jako pierwszy zastosował koks do wytopu surówki żelaza, Thomas Newcomen zbudował parowy silnik tłokowy. Ośrodki przemysłowe oprócz Anglii powstawały też w Saksonii i na pruskim Śląsku. W bitwie pod Fleurus w 1794 roku po raz pierwszy do obserwacji wroga użyto balonu. Kawa, herbata czy tytoń dzięki rozwojowi handlu przestały już być luksusem. W teatrach królowała opera, a Mozart zadziwiał świat swoim talentem. XVIII wiek to czas filozofów i rozwoju nauki. W tym wieku odkryto Pompeje i Herkulanum. Encyklopedię zawierającą całą ówczesną wiedzę i nowinki techniczne stworzyli między innymi Diderot, Wolter, Monteskiusz, Jean Jacques Rousseau. Wielki chaos „Praca to codzienne zajęcie, na które skazuje człowieka potrzeba, a któremu zarazem zawdzięcza on zdrowie, istnienie, pogodę umysłu, zdrowy rozsądek, a może nawet cnotę. Człowiek uważa pracę za karę, a co z tego wynika, za wroga swego wypoczynku. Tymczasem jest ona źródłem wszystkich jego przyjemności oraz najpewniejszym lekarstwem na nudę” – czytamy w Encyklopedii. Idee filozofów głoszące wolność i prawdę były bardzo radykalne. Ich oświeceniowych myśli chętnie słuchali władcy absolutni, jak Katarzyna II czy Fryderyk II, choć sami prowadzili politykę całkiem inną. Boleśnie przekonała się o tym Rzeczpospolita, gdy została podzielona między sąsiadów. Reformy Sejmu Wielkiego, konstytucja i rozbudowa armii nie powstrzymały zwłaszcza rosyjskich wpływów. O szansach obronienia niepodległości niech zaświadczą liczby. W Polsce udało się uchwalić podatki na armię wielkości ok. 18 tysięcy ludzi. W tym samym czasie Austria miała 297 tysięcy żołnierzy, Prusy 195 tysięcy, a Rosja 224 tysiące. Władza nie może jednak zaciskać pięści bez przerwy. W 1770 roku w Bostonie rozpoczęła się wojna Ameryki o niepodległość od Brytyjczyków, w 1789 roku we Francji wybucha wielka rewolucja. Zmian nie można już powstrzymać. Pojawiają się nowe słowa: prawa człowieka, patriota, obywatel. Napoleon Bonaparte zakończył rewolucję, rozpoczynając czas wojen, ale i nadziei Polaków na odzyskanie niepodległości.

Peruki

Choć to symbol XVIII wieku, to nie noszono ich wszędzie i nie zawsze były białe. W Polsce praktycznie się nie przyjęły. Peruki dekorowano piórami, kapelusikami, perłami, a nawet miniaturowymi statkami i wiatrakami. Używano białego pudru, który perukom nadawał barwę bardziej siwą niż białą, były też peruki różowe czy niebieskie. Peruki nosili również mężczyźni, zwłaszcza na dworach. Wielkie i fantazyjne, były trudne do utrzymania w czystości. Zdarzało się, że zagnieżdżały się w nich robaki, a nawet myszy. Zwyczaj noszenia peruk najdłużej zachował się jako element stroju sędziów.

Słone mleko i pasztet

Coraz częściej uprawiano kukurydzę, ziemniaki czy pomidory sprowadzone z Ameryki. Wciąż nieufnie podchodzono do upraw lucerny czy koniczyny. Na wsiach nadal podstawą wyżywienia były żyto, pszenica, gryka, jarzyny i kapusta, najbardziej popularna. Jeśli chodzi o mięso, to na bogatszych stołach pojawiały się przede wszystkim wołowina i drób, rzadziej wieprzowina. Popularne też były dziczyzna, pasztety i wędliny. Polska kuchnia uchodziła za ostrą i mocno soloną. Nawet mleko pito najczęściej solone, a ser doprawiano kminkiem lub gorczycą. W 1724 roku założono w Warszawie pierwszą w Polsce kawiarnię. Od XVIII wieku cukier sprowadzany zza oceanu był coraz bardziej powszechny.

Nauczanie

Po kryzysie edukacji na początku XVIII wieku jezuici i pijarzy w Polsce zaczęli reformować prowadzone przez siebie szkoły. Do nauczania wprowadzono historię ojczystą i nauki przyrodnicze. W 1740 r. Stanisław Konarski założył nowoczesną szkołę Collegium Nobilium, a w 1765 król ustanowił Szkołę Rycerską – pierwszą polską państwową szkołę świecką. 14 października 1773 roku podczas obrad sejmu powołano pierwsze w Europie ministerstwo oświaty zwane Komisją Edukacji Narodowej (KEN). Komisja nadzorowała wszystkie szkoły, od podstawowych aż po akademie. Wprowadzano nowe przedmioty – mechanikę, botanikę, rolnictwo, zoologię, chemię, fizykę, a także nauki społeczne. Planowano też utworzenie nowych uniwersytetów: w Poznaniu i w Warszawie. Dzieci na wsi miały uczyć się czytania, jednak dziewczęta nie miały być objęte obowiązkową nauką.