Kończył się czas wypraw krzyżowych. Ostatnia twierdza krzyżowców, Akka, padła w 1291 roku, ale już wcześniej idea walk wyczerpywała się. Czwarta wyprawa nie dotarła nawet do Ziemi Świętej. Wypadki te przyczyniły się do rozwoju włoskich republik kupieckich: Padwy, Genui, Wenecji.

Światło średniowiecza

Sprawny handel wymagał odpowiednich umiejętności i wykształcenia. Rozwijała się więc nauka, a kontynuowany ruch pielgrzymkowy sprzyjał wymianie myśli i doświadczeń. W Padwie powstał uniwersytet, a w Paryżu słynna Sorbona. XIII wiek to też nowa myśl filozoficzna św. Tomasza z Akwinu, jednego z największych myślicieli chrześcijaństwa, to pojawienie się dominikanów i powstanie wielu klasztorów, to również czasy św. Franciszka z Asyżu. W XIII wieku w Anglii ogłoszono tak zwaną Wielką Kartę Swobód, która ograniczała władzę monarchów, określała uprawnienia baronów, duchowieństwa i zakres swobód klas niższych, mogących sprzeciwić się królowi, w razie gdyby naruszył prawo. W XIII wieku powołano również inkwizycję, instytucję kościelną, która miała walczyć z heretykami głoszącymi poglądy sprzeczne z obowiązującą nauką Kościoła. Na wschodzie Europy i w środkowej Azji powstało w tym czasie mongolskie państwo Złota Orda. Dla Polski był to czas rozbicia dzielnicowego, ale też późniejszego zjednoczenie kraju przez Władysława Łokietka.

Miasta i wsie

Na prawie magdeburskim, inaczej zwanym prawem niemieckim, w XIII wieku w Polsce powstawało wiele miast. Pierwsza była Złotoryja (1211 r.), potem Wrocław (1242 r.), dalej Szczecin (1243 r.), Poznań i Głogów (1253 r.), Kraków (1257 r.) i Sandomierz (1286 r.). Miasta budowano w stylu romańskim. Największą zachowaną budowlą z tamtego czasu jest kolegiata w Tumie pod Łęczycą. Rozwojowi sprzyjało tak zwane prawo składu, oznaczające, że kupcy przejeżdżający przez miejscowość mieli obowiązek zatrzymać się w nim i wystawić swoje towary na sprzedaż. Pierwsze takie prawo w Europie otrzymał Wrocław. Z zakładaniem miast wiązało się także powstawanie nowych wsi, również na prawie niemieckim, które gospodarstwa chłopskie dzieliło na łany. Powierzchnia jednego łanu zależała od wielkości dzielnicy. Na przykład w Małopolsce łan wielki był gospodarstwem liczącym ok. 26 hektarów powierzchni. Co ważne, wraz z rozwojem miast i wsi rozwijały się nauka i kultura.

Targ

Organizowano go na miejskim rynku albo na wyznaczonym placu jeden raz w tygodniu. Zjeżdżali się wtedy chłopi i kupcy z całej okolicy. Każdy chciał sprzedać swoje produkty. Dawniej targi odbywały się też przy skrzyżowaniach dróg albo na terenach należących do parafii. Raz lub kilka razy do roku odbywał się wielki targ, zwany jarmarkiem. W późniejszym czasie jarmarki stanowiły okazję do wymiany towarów z całą Europą. Ich pozostałością są dzisiejsze jarmarki bożonarodzeniowe. W czasie targów pobierano cło oraz podatki, dlatego miejsca, w których się odbywały, były pod szczególną ochroną władcy. Ważną rolę w tych czasach spełniały także karczmy, gdzie nie tylko jedzono i bawiono się, ale także dobijano targów, wymieniano pieniądze i kupowano skóry, futra czy wosk. ☻

Łokieć i cetnar

Najpowszechniejszą miarą długości na ziemiach polskich był łokieć. Dzielił się on na dwie stopy. Łokieć krakowski miał ok. 64 cm długości. Oprócz tej jednostki miary stosowano też krótsze łokcie (śląskie, warszawskie czy poznańskie). Miarą masy natomiast był cetnar wynoszący ok. 50 kg. Podczas liczenia używano pojęcia tuzin (12 sztuk) oraz kopa (60 sztuk). W XIII wieku rzemieślnicy w miastach skupiali się w tak zwane cechy. Tam ustalano wysokość produkcji i ceny produktów. Cechy zajmowały się również nauczaniem zawodu, a w razie zagrożenia obroną określonego fragmentu murów miejskich. Rzemieślnika spoza cechu zwano partaczem. Rozwój miast wiąże się z początkiem mieszczaństwa, a następnie innych stanów: rycerstwa o określonych przywilejach, zobowiązanego do walki, duchowieństwa i chłopów. ☻ \

Nauka

Dzięki powstającym szkołom parafialnym coraz więcej ludzi, głównie w miastach, uczyło się pisać i czytać. Z XIII wieku pochodzi najstarsze zdanie w języku polskim. Jest zapisane w „Księdze henrykowskiej”, czyli kronice opactwa cystersów w Henrykowie. Chłop Boguchwał ze wsi Brukalice, chcąc wyręczyć swoją żonę w mieleniu mąki, powiedział: „Daj ać ja pobruczę, a ty poczywaj”. Prawdopodobnie z XIII wieku pochodzą też pieśń rycerstwa „Bogurodzica” oraz „Kronika” Wincentego Kadłubka opisująca dzieje Polski do 1202 roku. ☻