Na herbowych tarczach polskich miast można znaleźć najrzadsze botaniczne okazy – rośliny, których istnienia w Polsce nawet byśmy nie podejrzewali, a także świadków dawnych wydarzeń. Może nie jest to przypadkowy zbieg okoliczności, że słowo „herbarz” ma dwa znaczenia: oznacza zarówno spis herbów, jak i zielnik, czyli herbarium – od łacińskiego słowa herba, tłumaczonego jako ziele lub roślina.

Rybnik z kotewką

Staw rybny kiedyś nazywano rybnikiem. Stąd nazwa Rybnik miejscowości na Górnym Śląsku, w której stawy rybne zakładano już w X wieku. Dlatego znakiem przeszłości Rybnika jest herb miasta z pięknym szczupakiem i… zagadkową rośliną. To kotewka orzech wodny. Porasta ona najchętniej właśnie niezbyt głębokie ciepłe stawy rybne. Kotewka zakorzenia się w dnie, a jej długa łodyga sięga aż po powierzchnię. Na niej, wzorem nenufarów, unoszą się jej liście i kwiaty. Najbardziej osobliwe są owoce kotewki. Zalicza się je do orzechów. Ich budowa jest bardzo specyficzna. Orzech kotewki jest wielograniastą bryłą najeżoną twardymi, ostrymi wypustkami. Podobno orzechów kotewki, występującej również w Azji, używali dawni wojownicy ninja. Uciekając, kolczaste orzechy rzucali za siebie. Wielu ludzi poruszało się wówczas boso, więc była to bardzo skuteczna pułapka. W Polsce kotewka jest rośliną chronioną, umieszczoną z racji swojej rzadkości w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin.

Szczytna z pełnikiem

W polu tarczy herbu dolnośląskiej Szczytnej, oprócz innych motywów, widnieją dwa złote kwiaty. To pełnik europejski – rzadka roślina łąkowa. Jej kwiaty przypominają kwiaty jaskrów, z którymi jest spokrewniona, są jednak znacznie większe – wyglądają jak wspaniałe, złote kule. Pełnik nieprzypadkowo pojawił się w herbie Szczytnej. Miasto nazywane jest zieloną perłą ziemi kłodzkiej, a pełnik, zwany kłodzką różą, od wieków jest symbolem tego regionu.

Wojcieszów z dziewięćsiłem

Na Dolnym Śląsku w herbie Wojcieszowa występuje kolejna zagadkowa roślina. Biały kwiat otacza dziewięć kolczastych liści – to portret dziewięćsiłu bezłodygowego. Podobnie jak wiele innych herbowych roślin, dziewięćsił jest rośliną rzadką i chronioną. W Polsce spotyka się go najczęściej na górskich nasłonecznionych łąkach. Kwiaty dziewięćsiłu są bardzo trwałe. Zasuszone pośród traw potrafią przetrwać całą jesień i zimę.

Chmielnik z chmielem

Plątanina lian zwisających z drzew i tworzących nieprzebyty gąszcz kojarzy się z deszczowymi lasami tropikalnymi. Polską lianą można nazwać chmiel zwyczajny. Podobnie jak liany tropikalne, oplata on drzewa romantyczną gęstwą. Liście chmielu kształtem przypominają liście winorośli, a owoce – zielone małe szyszki – używane są do warzenia piwa. Chmiel rośnie w nadrzecznych, zalewanych przez powodzie lasach łęgowych (wyglądają wtedy jak las w Amazonii). Widnieje on w herbie miasta Boguszów-Gorce i świętokrzyskiego Chmielnika.

Nowa Sarzyna z azalią

Niezmiernie intrygująca zagadka botaniczna kryje się w herbie podkarpackiej Nowej Sarzyny. Żółty kwiat na nim to różanecznik żółty, czyli jeden z gatunków rododendronów, zwany też azalią pontyjską. Rododendrony są dobrze znane jako ogrodowe rośliny ozdobne. Tymczasem cudowna, obsypująca się masą żółtego kwiecia azalia pontyjska w Polsce rośnie dziko. Związana z południowo-wschodnią częścią Europy oraz z Azją, jest rzadkim rarytasem Podkarpacia – jedyne naturalne stanowisko w naszym kraju znajduje się właśnie w okolicach Nowej Sarzyny.

Piotrków Kujawski z rutą

Bardzo ciekawą rośliną herbową jest ruta zwyczajna, wybrana przez Piotrków Kujawski, położony w województwie kujawsko-pomorskim. W pierwszej chwili uwagę przyciągają również uwidocznione w herbie róże, ale to właśnie ruta jest bardziej interesująca. Dlaczego? Ruta jest rośliną znaną od pradawnych czasów. Już w starożytności uprawiano ją na Bliskim Wschodzie. W dawnej Polsce była symbolem dziewictwa i chroniła też podobno podczas walk z bazyliszkiem.

Chorzele z karczochem

Nad rzeką Orzyc w województwie mazowieckim leży niewielkie Chorzele. W herbie miasteczka jest drzewo. I nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby nie zielony, kolczasty kwiatostan karczocha zwieńczający drzewo. Ta śródziemnomorska roślina trafiła do herbu w czasach królowej Bony, która do Polski sprowadziła z Włoch wiele warzyw, w tym karczochy.